بندر گز

بَنْدَرْگَز، شهرستان و شهری در استان گلستان. 

شهرستان بندرگز

این شهرستان مشتمل بر دو بخش به نامهای مركزی و نوكنده و 4 دهستان: انزان غربی، انزان شرقی، بنفشه تپه و لیوان، و دو شهر بندرگز و نوكنده است ( نشریه ...، 52). این شهرستان كه در غرب استان گلستان واقع است، از شمال به خلیج گرگان و از غرب و جنوب به شهرستان بهشهر (در استان مازندران) و از شرق به شهرستان كرد كوی محدود است (نقشه ...). مساحت شهرستان بندرگز 9 / 239 كمـ 2 است و طبق برآورد 1377ش جمعیت این شهرستان 481‘46 نفر بوده است ( آمارنامه ...، 44). 
شهرستان بندرگز ارتفاع چندانی ندارد و آب و هوای آن معتدل و مرطوب است. رودخانه‌های فصلی متعددی از قبیل نوكنده، جفاكنده و گز كه از كوههای البرز سرچشمه می‌گیرند، در این شهرستان جریان دارند. اساس اقتصاد آن كشاورزی، دامداری و ماهی‌گیری است. از مهم‌ترین فرآورده‌های كشاورزی این شهرستان، پنبه، گندم، جو، سویا، برنج، تره‌بار و مركبات را می‌توان نام برد ( فرهنگ ...، 99، 100). كارخانه‌های متعددی همچون پنبه پاك‌كنی، برنج پاك‌كنی و روغن‌کـشی در این شهرستان وجود دارد (سعیدیان، 328). 
از اماكن تاریخی این شهرستان مرقد امام‌زاده حبیب‌الله واقع در نوكنده را می‌توان نام برد كه قدمت آن به قرن 7ق می‌رسد و نیز امام‌زاده علیرضا واقع در روستای سرطاق است (نک‍ : صحابی‌فرد، 107-109). 

شهر بندرگز

این شهر كه مركز شهرستان بندرگز است در °53 و ´59 طول شرقی و °36 و ´47 عرض شمالی (مفخم، 72) با 15 متر ارتفاع (جعفری، 199) در كنار خلیج گرگان قرار دارد. بنابر سرشماری 1375ش این شهر دارای 344 ‘3 خانوار با جمعیت 664‘15 نفر بوده است ( سرشماری ...، چهل). 

پیشینه تاریخی

وجود تپه‌های باستانی در این منطقه كه آثار سفالینه بسیاری از آنها به دست آمده، بیانگر آن است كه این منطقه از روزگاران كهن دارای ساكنانی بوده است (صحابی فرد، 109-110). نخستین بار از «گز» در وقف‌نامه‌ای به تاریخ 919ق به عنوان قریه‌ای در بلوك انزان یاد شده است (نک‍ : از آستارا...، 6 / 268-287). در دوران قاجاریه پس از انعقاد معاهده تركمان چای روسها از دولت ایران خواستند تا انبارهایی در این منطقه احداث كنند و در اختیار آنان بگذارند (نک‍ : تیموری، 264، 267؛ نیز نک‍ : صولت نظام، 30-31). 
در 1267ق بر اثر آتش‌سوزی این انبارها از میان رفت و روسها دوباره در صدد ساختن تجارت‌خانه و انبار در این محل برآمدند. میرزا تقی خان امیركبیر، نخست بدان تن در نداد، اما سرانجام با اصرار روسها تجارت‌خانه و انبارهایی در این محل ساخته شد (تیموری، 267- 268). به این ترتیب روسیه تزاری در همان سال با احداث یك اسكله چوبی فعالیتهای بندری و كشتی‌رانی گسترده‌تری را نسبت به گذشته آغاز كرد (نک‍ : صحابی‌فرد، 30-31). با آغاز كشتی‌رانی در بندرگز توسط روسها، به تدریج بر جمعیت منطقه افزوده شد و به دنبال آن كاروان‌سرایی بزرگ و چند دكان كه در دست اتباع ارمنی دولت روسیه بود، ساخته شد و با به وجود آمدن این اماكن در حقیقت سنگ بنای شهر بندرگز گذارده شد كه در آن هنگام هنوز كناره نامیده می‌شد (همو، 30، 34). كالاهای اروپایی به ویژه كالاهای روسی از جمله وسایل خرازی، پارچه، آرد، قند و شكر كه به بازارهای خراسان، افغانستان و آسیای مركزی صادر می‌شد، توسط این بندر بود (نک‍ : صولت نظام، همانجا؛ اعتمادالسلطنه، 1 / 351؛ اورسل، 334).همچنین از این بندر محصولاتی چون پنبه، روناس، سبزی، خشكبار، پوست، پشم و برنج به روسیه صادر می‌شده است (نک‍ : صولت نظام، همانجا؛ ملگونف، 134؛ لاوت، 258). 
بندرگز در دورۀ قاجار شهری محقر با كوچه‌های گل‌آلود و تنگ و خانه‌هایی چوبی با پوشش بوریا كه بر پایه‌هایی بر روی آب بود، وصف شده است و اهالی آن را روسها، ارمنیها و تركمنها تشكیل می‌دادند (اورسل، 333). عایدات اهالی این شهر از طریق حمل و نقل و حق‌العبور كالاهایی كه به این بندر می‌آمد، حاصل می‌شد (همو، 334). از موانع مهم توسعه این بندر در دورۀ قاجار، كمی عمق سواحل آن كه مانع از كناره‌گیری كشتیهای بزرگ می‌شد و همچنین عدم كفایت سرمایه تجار روس و ناتوانی كالاهای روسی در رقابت با كالاهای انگلیسی بود (نک‍ : مكنزی، 148-150). 
در 1320ق / 1902م ساختمان گمرك بندرگز با طرح و نظارت كامل مهندسان بلژیكی ساخته شد كه امروزه از قدیم‌ترین بناهای بندرگز به شمار می‌رود. همچنین در 1336ق / 1918م كارخانۀ برق حرارتی كه از نخستین كارخانه‌های برق در مازندران به شمار می‌رود، در این شهر تأسیس گردید (نک‍ : صحابی‌فرد، 115، 117). در 1306ش عملیات ساختمان ایستگاه راه‌آهن بندرگز آغاز شد و پس از مدتی به اتمام رسید و این بندر در مسیر راه‌آهن سراسری قرار گرفت (همو، 119). با تأسیس بندر تركمن در 1306ش بندرگز اهمیت خود را از دست داد (بریمانی، 53).

مآخذ

آمارنامۀ استان گلستان (1377ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان گلستان، تهران، 1378ش؛ از آستارا تا استارباد، به كوشش مسیح ذبیحی و منوچهر ستوده، تهران، 1354ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به كوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ اورسل، ارنست، سفرنامه، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران، 1353ش؛ بریمانی، احمد، دریای مازندران، تهران، 1355ش؛ تیموری، ابراهیم، عصر بی‌خبری، تهران، 1363ش؛ جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان كردكوی، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ سعیدیان عبدالحسین، دائرةالمعارف سرزمین و مردم ایران، تهران، 1360ش؛ صحابی‌فرد سنگسری، فرهاد، جغرافیای تاریخی شهر بندرگز، تهران، 1372ش؛ صولت نظام، محمدعلی، «نخبۀ سیفیه»، استرابادنامه، به كوشش مسیح ذبیحی و دیگران، تهران 1348ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش، ج 28؛ لاوت، ب .، «سفرنامه»، استرابادنامه، به كوشش مسیح ذبیحی و دیگران، تهران، 1348ش؛ مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛ مكنزی، چ. ف .، سفرنامۀ شمال، ترجمۀ منصوره اتحادیه، تهران، 1359ش؛ ملگونف، گ .، «سفرنامۀ نواحی شمال ایران»، ترجمۀ پطرس، سفرنامۀ ایران و روسیه، به كوشش محمد گلبن و فرامرز طالبی، تهران، 1363ش؛ نشریۀ دفتر تقسیمات كشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت كشو، تهران، 1379ش، شم‍ 2؛ تقشۀ تقسیمات كشوری، گیتاشناسی، تهران، 1377ش.

بهمن توكلی